शब्द | विलोम |
---|---|
अंगीकार /स्वीकार | अस्वीकार |
अघ ( पाप ) | अनघ ( पवित्र ) |
अंतरंग | बहिरंग |
अचर | चर |
अचेत/अचेतन | सचेत,चेतन |
अंतर्गत | बहिर्गत |
अजेय | जेय |
अंतर्द्वंद्व | बहिर्द्वंद्व |
अज्ञ | विज्ञ/प्रज्ञ/सर्वज्ञ |
अंतर्नाद | बहिर्नाद |
अंदरूनी | बाहरी |
अतल | वितल |
अंधकार | प्रकाश/आलोक |
अति | अल्प |
अकर्मक | सकर्मक |
अतिकाय ( बड़ा शरीर ) | कृशकाय,लघुकाय |
अकर्मण्य | कर्मण्य,कर्मठ |
अकाम | निष्काम,सकाम |
अतिथि | आतिथेय |
अकाल | सुकाल |
अकेला | साथ |
अतिवृष्टि | अनावृष्टि ( अनावर्षण ) |
अक्षम | सक्षम |
अगम | गम,सुगम |
अग्नि | जल |
अतुकांत | तुकांत |
अग्र | पश्च,पश्चात् |
अग्रज | अनुज |
अत्रत्य ( यहाँ का ) | तत्रत्य ( वहाँ का ) |
अथ | इति |
अदोष | सदोष |
अद्यतन | पुरातन / अनद्यतन |
अधम | श्रेष्ठ,उत्तम |
अधिक | न्यून,कम |
अधिकांश | अल्पांश |
अधिकार | अनधिकार |
अधिकृत | अनधिकृत |
अधीर | धीर |
अधूरा | पूरा |
अनंत | अंत |
अनहोनी | होनी |
अनाथ | सनाथ |
अनाहूत ( बिना बुलाया ) | आहूत |
अनित्य | नित्य |
अनिवार्य | ऐच्छिक/वैकल्पिक |
अनुकूल | प्रतिकूल |
अनुग्रह | दंड/कोप |
अनुनासिक | निरनुनासिक |
अनुमोदन | विरोध |
अनुयायी | विरोधी |
अनुरक्त | विरक्त |
अनुराग | द्वेष,विराग |
अनुरूप | प्रतिरूप |
अनुलोम ( ऊपर से नीचे ) | प्रतिलोम / विलोम ( नीचे से ऊपर ) |
अनुशासन | अननुशासन |
अनेक | एक |
अनेकेश्वरवादी | एकेश्वरबादी |
अनैक्य | ऐक्य ( एकता ) |
अपकार | उपकार |
अपचय ( हानि ) | उपचय ( वृद्धि ) |
अपमान | सम्मान |
अपयश | सुयश ( यश ) |
अपराध | निरपराध |
अपेक्षा | उपेक्षा |
अपेक्षित | अनपेक्षित/उपेक्षित |
अप्रत्यक्ष | प्रत्यक्ष |
अभिज्ञ | अनभिज्ञ/अज्ञ |
अभिमुख | पराङ्मुख |
अभिमुख | विमुख |
अभियुक्त | अभियोगी |
अभिशाप | वरदान |
अभ्यंतर | बाह्य |
अभ्यस्त | अनभ्यस्त |
अमर | मर्त्य |
अमावस्या | पूर्णिमा |
अमीर | ग़रीब |
अमृत | विष |
अरुचि | सुरुचि |
अर्जन ( प्राप्त करना ) | वर्जन ( त्याग ) |
अर्थ | अनर्थ |
अर्पण | ग्रहण |
अर्पित | गृहीत |
अर्वाचीन ( नया ) | प्राचीन ( पुराना ) |
अलभ्य | लभ्य/प्राप्य |
अल्प | अति,महा,बहु,प्रचुर,अधिक |
अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
अल्पप्राण | महाप्राण |
अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक |
अल्पायु | दीर्घायु /चिरायु |
अवकाश | अनवकाश,व्यस्तता |
अवतल | उत्तल |
अवनत ( नीचा ) | उन्नत ( ऊँचा ) |
अवनति ( पतन ) | उन्नति |
अवनि | अंबर |
अवर ( छोटा ) | प्रवर ( बड़ा ) |
अवरोध ( रुकावट ) | अनवरोध |
अवलम्ब | निरवलंब |
अवशेष ( बचा हुआ ) | निःशेष ( पूर्ण ) |
अवश्य | संभवतः |
अवसाद ( दुःख ) | प्रफुल्लता |
असीम | ससीम |
असूया | अनसूया |
अस्त | उदय |
अस्तेय ( चोरी न करना ) | स्तेय ( चोरी ) |
अस्त्रीकरण | निरस्त्रीकरण |
आकर्षण | विकर्षण,अनाकर्षण,अपकर्षण |
आकांक्षा | अनाकांक्षा |
आकाश | पाताल |
आकुंचन ( सिकुड़ना ) | प्रसारण |
आक्रमण | प्रतिरक्षा |
आक्रांत ( जिस पर आक्रमण हुआ ) | अनाक्रांत/आक्रांता |
आगत | अनागत |
आगमन | निर्गमन |
आगामी | विगत |
आग्रह | दुराग्रह |
आचार | अनाचार |
आच्छादित | अनाच्छादित |
आज्ञाकारी | अनाज्ञाकारी |
आज्ञापालन | अवज्ञा |
आज़ादी | गुलामी |
आडंबर | सादगी |
आडंबरयुक्त | आडंबरहीन |
आतुर | अनातुर |
आत्मनिर्भर | अनुजीवी,परजीबी |
आदर | निरादर |
आदान | प्रदान |
आदि | अंत |
आदृत ( सम्माननीय ) | अनादृत,निरादृत,तिरस्कृत |
आधार | निरधार |
आधुनिक | प्राचीन |
आनंद | विषाद,शोक |
आनंदमय | विषादपूर्ण , शोकमग्न |
आमिष ( सामिष ) | निरामिष ( शाकाहारी ) |
आमिषभोजी ( मांसाहारी ) | निरामिषभोजी |
आयात | निर्यात |
आरंभ | अंत ( समापन ) |
आरूढ़ ( संवार ) | अनारूढ़ |
आरोह | अवरोह |
आर्द्र ( गीला ) | शुष्क,अनार्द्र |
आर्ष ( वैदिक ) | अनार्ष |
आलसी | कर्मठ,कर्मण्य |
आवर्तक | अनावर्तक |
आवर्तन | प्रत्यावर्तन |
आवश्यक | अनावश्यक |
आवास | प्रवास |
आविर्भाव | तिरोभाव ( लोप ) |
आविर्भूत | तिरोभूत/तिरोहित |
आवृत ( ढका हुआ ) | अनावृत |
आशा | निराशा |
आशिष् | अभिशाप,शाप |
आशीर्वाद | अभिशाप |
आश्रित | निराश्रित |
आसक्त | अनासक्त |
आस्था | अनास्था |
आह्लाद ( प्रसन्नता ) | विषाद ( दुःख ) |
आह्वान | विसर्जन |
इच्छा | अनिच्छा |
इति ( समाप्ति ) | अथ ( प्रारभ ) |
इष्ट | अनिष्ट |
इह ( यहाँ का ) | पर ( अन्यत्र का ) |
इहलोक | परलोक |
ईप्सित ( इच्छित ) | अनीप्सित |
ईमानदार | बेईमान |
ईश्वर | अनीश्वर |
ईषत् ( कम ) | अलम् ( पर्याप्त ) |
ईर्ष्या | प्रेम |
ईहा ( इच्छा ) | अनीहा ( अनिच्छा ) |
उऋण ( ऋणमुक्त ) | ऋणी |
उग्र | सौम्य |
उचित | अनुचित |
उत्कर्ष | अपकर्ष |
उत्कृष्ट | निकृष्ट |
उत्खनन ( खुदाई ) | निखनन ( गाड़ना ) |
उत्तम | अधम |
उत्तमर्ण ( ऋणदाता ) | अधमर्ण ( ऋणी ) |
उत्तरायण ( सूर्य का उत्तर की ओर होना ) | दक्षिणायन |
उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
उत्थान | पतन |
उत्पतन ( ऊपर उठना ) | निपतन ( नीचे गिरना ) |
उत्पत्ति | विनाश |
उत्साह | निरुत्साह |
उदयाचल | अस्ताचल |
उदात्त ( ऊँचा ) | अनुदात्त |
उदार | कृपण ( कंजूस/ अनुदार ) |
उदीची ( उत्तरी ) | अवाची ( दक्षिण दिशा ) |
उद्घाटन | समापन |
उद्धत | विनीत |
उन्नति | अवनति |
उन्मीलन ( खिलना ) | निमीलन |
उन्मुख | विमुख |
उन्मूलन ( उखाड़ना ) | स्थापन /रोपण |
उपकार | अपकार |
उपचार | अपचार |
उपजाऊ | बंजर |
उपजीव्य ( दूसरे को जिलाने वाला ) | उपजीवी ( दूसरे पर जीनेवाला ) |
उपत्यका ( पहाड़ के नीचे की समतल ज़मीन ) | अधित्यका ( पहाड़ के ऊपरकी समतल ज़मीन ) |
उपमेय | अनुपमेय/उपमान |
उपयुक्त | अनुपयुक्त |
उपरितन ( ऊपर स्थित ) | अधस्तन ( नीचे स्थित ) |
उपर्युक्त | अधोलिखित ( नीचे लिखा हुआ ) |
उपार्जित ( प्रयत्न से प्राप्त ) | स्वयंप्राप्त ( बिनाप्रयत्न के अपने आप मिल जाए ) |
उभरा | धँसा |
उर्वर ( उपजाऊ ) | ऊसर,बंजर,अनुर्वर |
उष्ण | शीत |
ऊर्ध्व | अध/अधर |
ऊर्ध्वगामी | अधोगामी |
ऊर्ध्वमुख ( ऊपर मुख किए हुए ) | अवाङमुख ( नीचे की ओर मुख ) |
ऋजु | वक्र |
ऋणात्मक | धनात्मक |
ऋत ( सत्य ) | अनृत ( असत्य ) |
ऋजुता ( सरलता ) | वक्रता ( बाँकपन ) |
एक | अनेक |
एकत्र | विकीर्ण ( फैलना ) |
एकल | सकल |
एकांत | अनेकांत |
एकाकी | समग्र |
एकाग्र | चंचल |
एड़ी | चोटी |
ऐतिहासिक | अनैतिहासिक |
ऐक्य | अनैक्य |
ऐश्वर्य | अनैश्वर्य |
ऐहिक | पारलौकिक |
ओजस्वी/ तेजस्वी | निस्तेज |
औचित्य | अनौचित्य |
औदार्य | अनौदार्य |
औपचारिक | अनौपचारिक |
कटु | मधुर |
कड़वा | मीठा |
कदाचार | सदाचार |
कमी | बेसी/ बाहुल्य |
कर्कशा ( भद्दे ढंग से बोलनेवाली ) | सुशीला ( मधुरभाषिणी ) |
कर्ता | अकर्ता |
कलंकित | निष्कलंक |
कलुषित | निष्कलुष |
कल्पना | यथार्थ |
कल्याण | अकल्याण |
कापुरुष | पुरुषार्थी |
कायर | शूरवीर / साहसी |
कारण | अकारण |
कार्य | अकार्य |
काला | गोरा/सफेद |
कीर्ति | अपकीर्ति |
कुकृति | सुकृति |
कुटिल | सरल |
कुत्सा ( निंदा ) | प्रशंसा |
कुपथ | सुपथ |
कुबुद्धि | सुबुद्धि |
कुमार्ग | सुमार्ग |
कुलटा | पतिव्रता/सती |
कुलभूषण | कुलदूषण |
कुलीन | अकुलीन |
कृतज्ञ ( एहसानमंद ) | कृतघ्न,अकृतज्ञ ( एहसान फ़रामोश ) |
कृत्रिम | प्राकृतिक / अकृत्रिम |
कृपा | कोप |
कृश | पुष्ट/स्थूल |
कृष्ण | शुक्ल/धवल |
कोप | कृपा/ अनुग्रह |
कोमल | कठोर |
क्रम | व्यतिक्रम |
क्रय | विक्रय |
क्रिया | प्रतिक्रिया |
क्रूर | अक्रूर/सदय |
क्रोध | क्षमा |
क्षणिक | शाश्वत |
क्षम ( समर्थ ) | अक्षम ( असमर्थ ) |
क्षमा | दंड |
क्षर | अक्षर |
क्षुद्र ( छोटा ) | महान्,विराट |
क़सूर | बेक़सूर |
क़ानूनी | ग़ैर क़ानूनी |
खंडन | मंडन |
खगोल | भूगोल |
खरा | खोटा |
खल | सज्जन,साधु |
खाद्य | अखाद्य |
खिलना | मुरझाना |
खीजना | रीझना ( प्रसन्न ) |
खेद | प्रसन्नता |
ख़रीद | बिक्री /फरोख़्त |
ख़र्च | आमदनी |
ख़ास | आम |
खुशबू | बदबू |
गंभीर | चंचल |
गगन | पृथ्वी |
गणतंत्र | राजतंत्र |
गत | आगत |
गमन | आगमन |
गम्य | अगम्य |
गरल | सुधा/ अमृत |
गरिमा ( बड़प्पन ) | लघिमा ( छोरापन ) |
गहरा | उथला |
गाढ़ा | पतला |
गुण | अवगुण |
गुप्त | प्रकट |
गुरु | लघु |
गृहस्थ | सन्न्यासी |
गेय | अगेय |
गोचर | अगोचर |
गौण | प्रमुख |
गौरव | लाघव |
ग्रस्त | मुक्त |
ग्रामीण | नागरिक |
ग्राम्य | नागर |
ग्राह्य ( ग्रहण करने योग्य ) | त्याज्य,अग्राह्य |
घटित | अघटित |
घना | छितरा/बिखरा |
घर | बाहर/बेघर |
घाटा | मुनाफ़ा |
घात | प्रतिघात |
घोष | अघोष |
फल | निष्फल |
फूल | काँटा |
फैलना | सिकुड़ना |
चंचल | स्थिर |
चतुर | मूढ़ |
चपल | गंभीर |
चर | अचर |
चल | अचल |
चिंतामुक्त | चिंताग्रस्त |
चिंतित | निश्चिंत |
चिकना | खुरदरा |
चिर | अचिर |
चिरंतन | क्षणिक,नश्वर |
चेतना | मूर्च्छा |
चोर | साहूकार |
छद्म | व्यक्त |
छली | निश्छल |
छूत | अछूत |
जंगम | स्थावर / जड़ |
जंगली | घरेलू/पालतू |
जटिल | सरल |
जड़ | चेतन |
जन्म | मरण |
जय | पराजय |
जल | थल |
जागरण | निद्रा |
जाग्रत | सुषुप्त/सुप्त |
जातीय | विजातीय |
जीवन | मरण |
जेय ( जीते जाने योग्य ) | अजेय |
ज्ञात | अज्ञात |
ज्ञान | अज्ञान |
ज्ञेय | अज्ञेय |
ज्येष्ठ | लघु |
ज्योति | तिमिर ( अंधकार ) |
ज्योत्स्ना ( चाँदनी ) | तमिस्रा ( अंधेरीरात ) |
ज्चार | भाटा |
झगड़ालू | शान्त |
झीना | गाढ़ा |
झोपड़ी | महल |
टकैत | निर्धनं |
टूटना | जुड़ना |
टोटा | नफ़ा/फ़ायदा |
ठिगना | लंबा |
ठोस | तरल |
ठौर | कुठौर |
ढीठ | संकोची |
ढुलमुल | दृढ़ |
तटस्थ | मध्यस्थ |
तमसं ( निम्न कोटि की प्रवृत्ति ) | सत्व ( उच्चकोटि की प्रवृत्ति ) |
तरंगित | निस्तरग |
तरुण | वृद्ध |
ताज़ा | बासी |
तामसिक | सात्विक |
तारुण्य | वार्धक्य ( बुढ़ापा ) |
तिक्त ( कड़वा ) | मधुर |
तिमिर | प्रकाश |
तुकांत | अतुकांत |
तुच्छ | महान |
तुलनीय | अतुलनीय |
तृष्णा | वितृष्णा |
तृप्त | अतृप्त |
तृष्णा ( इच्छा ) | वितृष्णा ( अनिच्छा ) |
तेजस्वी | निस्तेज |
त्यक्त | गृहीत ( ग्रहण किया हुआ ) |
त्याग | ग्रहण |
थल | जल |
थोक | फुटकर /खुदरा |
दंड | पुरस्कार |
दक्षिण | वाम,उत्तर |
दम्भी | विनम्र |
दया | क्रूरता/निर्ममता |
दयालु | निर्दय |
दरिद्र/निर्धन | धनी/संपन्न |
दाख़िल | ख़ारिज |
दाता | सूम |
दानव | देव |
दानी | कृपण/कंजूस |
दास | स्वामी |
दिवा | रात्रि |
दिव्य | अदिव्य |
दीर्घ | ह्रस्व,लघु |
दुराचारी | सदाचारी |
दुराशय ( बुरा सोच ) | सदाशय |
दुरुपयोग | सदुपयोग |
दुर्जन | सज्जन |
दुर्दिन | सुदिन |
दुर्देव | सौभाग्य |
दुर्बल | सबल |
दुर्बुद्धि | सुबुद्धि |
दुष्कर | सुकर |
दुष्ट | भद्र, भला |
दुष्प्राप्य | सुप्राप्य |
दूषित | स्वच्छ |
देय | अदेय |
देव | दैत्य /दानव |
देवी | मानुषी |
देह | विदेह |
दैवी | आसुरी |
दोष | गुण |
द्वंद्व | निर्द्वंद्व |
द्वैत | अद्वैत |
धनाढ्य | निर्धन |
धर्म | अधर्म/पाप |
धारण | परित्याग |
धीर | अधीर |
धूमिल | उज्ज्वल |
धृष्ट | विनयशील,विनीत |
ध्वंस \ नाश | निर्माण |
नक़द | उधार |
नख | शिख |
नत | उन्नत |
नमकहराम | नमकहलाल |
नरक | स्वर्ग |
नवीन | प्राचीन |
नश्वर | अनश्वर /शाश्वत |
नादान | समझदार |
नाम | अनाम |
नायक | खलनायक |
नाश / ध्वंस | निर्माण |
नास्तिक | आस्तिक |
निःस्वार्थ | स्वार्थी |
निंदा | स्तुति |
निंद्य | अनिंद्य |
निकट | दूर |
निडर | डरपोक |
नित्य | अनित्य |
निद्रा | जागरण |
निमीलन ( बंदहोना ) | उन्मीलन ( खुलना ) |
नियमित | अनियमित |
निरंतन | नश्वर |
निरक्षर | साक्षर |
निरपेक्ष | सापेक्ष |
निरर्थक | सार्थक |
निरस्त्र | सशस्त्र |
निराकार | साकार |
निरामिष | सामिष |
निर्गुण | सगुण |
निर्दय | सदय |
निर्मल | मलिन |
निर्यात | आयात |
निर्लज्ज | सलज्ज |
निश्चय | अनिश्चय/संदेह |
निश्चल | चंचल |
निषिद्ध | विहित ( उचित ) |
निष्काम | सकाम |
निष्क्रिय | सक्रिय |
निष्फल | सफल |
नीरस | सरस |
नूतन | पुरातन |
नेक ( अच्छा ) | बद ( चुरा ) |
नेकी | बदी |
नैतिक | अनैतिक |
नैसर्गिक ( प्राकृतिक ) | कृत्रिम |
न्यूनतम | अधिकतम |
पंडित | मूर्ख |
पठित | अपठित |
पतन | उत्थान |
पतित | पुण्यात्मा |
पतिव्रता | कुलटा |
पदारूढ़ | पदच्युत |
पदोन्नत | पदावनत |
पर | अपर |
परकीय | स्वकीय |
परतंत्र | स्वतंत्र |
परमार्थ /परार्थ | स्वार्थ |
परवर्ती ( बादवाला ) | पूर्ववर्ती |
परा | अपरा |
पराधीन | स्वाधीन |
परितोष | दंड |
परिहार्य | अपरिहार्य |
परुष/कठोर | कोमल |
पर्णकुटी | प्रासाद |
पवित्र | अपवित्र |
पशुता | मनुष्यता |
पश्चात् | पूर्व |
पाठ्य | अपाठ्य |
पात्र | अपात्र |
पार | अपार |
पालक | घातक |
पाशविक | मानवी |
पाश्चात्य | पौरस्त्य \ पौर्वात्य |
पुरस्कार | दंड |
पुरातन | अधुनातन,नवीन,नूतन |
पुरोगामी | पश्चगामी |
पूष्ट | क्षीण,अपुष्ट, |
पूर्ण | अपूर्ण |
पूर्ववर्ती | परवर्ती |
पूर्वाह्न | अपराह्न |
पेय | अपेय |
पैना | भोथरा |
प्रकाश | अंधकार |
प्रकृति | पुरुष |
प्रगति ( उन्नति ) | अवनति |
प्रच्छन्न | प्रकट ( छिपा हुआ ) |
प्रजा | राजा |
प्रजातंत्र | राजतंत्र |
प्रज्ञ/विज्ञ | अज्ञ |
प्रज्ञावान | प्रज्ञाहीन |
प्रतीची ( पश्चिमी ) | प्राची ( पूर्वी ) |
प्रत्यक्ष | परोक्ष |
प्रदोष ( शाम ) | प्रत्यूष ( सुबह ) |
प्रधान | गौण |
प्रभु ( स्वामी ) | भृत्य ( सेवक ) |
प्रमुख | सामान्य |
प्रलय | सृष्टि |
प्रवृत्ति | निवृत्ति |
प्रवेश | निर्गम |
प्रसन्न | अप्रसन्न |
प्रसारण | संकुचन |
प्रसिद्ध | अप्रसिद्ध |
प्राणपद ( प्राण प्रदान करने वाला ) | प्राणहर |
प्रातः | सायं |
प्रारब्ध ( पिछले जन्म के कर्म ) | पौरुष ( इस जन्मके कर्म ) |
प्रीति | बैर |
प्रेम | घृणा |
बंजर | उर्वर |
बंधन | मुक्ति |
बंध्या | उर्वरा |
बढ़िया | घटिया |
बद | नेक |
बद्ध | मुक्त |
बर्बर | सभ्य |
बलवान | निर्बल |
बच्चा | बूढ़ा |
बहादुर | डरपोक |
बहिष्कार | स्वीकार |
बहुतायत | कमी |
बाढ़ | सूखा |
बुराई | भलाई/अच्छाई |
बैर | प्रीति |
भक्ष्य ( खाने योग्य ) | अभक्ष्य |
भद्र | अभद्र/दुष्ट |
भय | साहस/अभय |
भाग्य | दुर्भाग्य |
भारी | हल्का |
भाव | अभाव |
भावी | अतीत |
भिखारी | अमीर |
भीड़ | एकांत,छीड़ |
भीत ( डरा हुआ ) | निर्भय,अभीत,निर्भीक |
भीरु ( डरपोक ) | साहसी,निर्भीक,निडर |
भीषण ( भयंकर ) | सौम्य |
भूत | भविष्य |
भूषण | दूषण |
भेद | अभेद |
भोगी | योगी |
भोज्य | अभोज्य |
भोला | चालाक |
भौतिक | आध्यात्मिक |
भ्रांत | निभ्रांत |
मँहगा | सस्ता |
मंगल | अमंगल |
मंडन ( समर्थन ) _ | खंडन |
मंद | तीव्र /अमंद/तेज |
मग्न | दुखी |
मत | विमत |
मतैक्य | मतवैभिन्नय/मतभेद |
मनुज | दनुज |
मनुष्यता | पशुता |
ममता | निष्ठुरता |
मर्त्य ( मरने योग्य ) | अमर्त्य,अमर |
मलिन | निर्मल |
मसृण | रुक्ष |
महात्मा | दुरात्मा |
महायोगी | महाभोगी |
महीन | मोटा |
मान | अपमान |
मानव ( मनुष्य ) | दानव,पशु |
मानवता ( किसी की मदद करने की वृत्ति ) | नृशंसता ( किसी को मार देने कीवृत्ति ) |
मानवीय | अमानवीय |
मान्य | अमान्य |
मित ( सीमित ) | अपरिमित,अमित |
मितव्यय | अपव्यय |
मितव्ययी | अपव्ययी |
मित्र | शत्रु |
मिथ्या | सत्य |
मिलन/मिलना | विछोह/बिछुड़ना |
मिष्ट | कटु |
मुक्त | बद्ध ( बंधा हुआ ) |
मुख | पृष्ठ / प्रतिमुख / विमुख |
मुख्य | गौण |
मुनाफ़ा | नुक़सान |
मुसीबत | आराम |
मुस्कान | रुदन |
मूक | वाचाल |
मूल्यवान | मूल्यहीन |
मृत | जीवित |
मृदु | कठोर |
मेहनती | आलसी |
मेहमान | मेज़बान/आतिथेय |
मोटा | पतला |
मौखिक | लिखित |
यथार्थ | आदर्श/कल्पित |
यातना ( पीड़ा देना ) | सेवा |
युगल | एकल |
युक्त | अयुक्त |
युद्ध | शांति |
युवा | वृद्ध |
योग | वियोग |
योगी | भोगी |
योग्य | अयोग्य |
यौवन | बुढ़ापा/वार्धक्य |
रंक | राजा |
रक्षक | भक्षक/घातक |
रचना | ध्वंस/विनाश |
रत | विरत |
राका ( चाँदनी रात ) | कुहू ( काली रत ) |
राक्षस | देवता |
राग | द्वेष,विराग |
राष्ट्रप्रेम | राष्ट्रद्रोह |
रिक्त | पूर्ण |
रिपु ( दुश्मन ) | मित्र |
रीता ( खाली ) | भरा |
रुग्ण | स्वस्थ |
रुदन | हास्य |
रूढ़िवादी | स्वच्छंदवादी |
रोगी ( रूग्ण ) | स्वस्थ/नीरोग |
रोगी | नीरोग |
लंबा | चौड़ा |
लघु | दीर्घ |
लचीला | कठोर |
लभ्य | अलभ्य |
ललित,सुरूप | कुरूप |
लाघव | गौरव |
लाभ | हानि |
लिखित | अलिखित/मौखिक |
लिप्त | निर्लिप्त |
लेशमात्र ( अल्प ) | प्रचुर ( बहुत ) |
लोक | परलोक |
लोभी | निर्लोभ |
लौकिक | अलौकिक |
वर | वधू |
वरिष्ठ/ज्येष्ठ | कनिष्ठ |
वाग्मी ( बोलने में कुशल ) | मितभाषी |
वाद | विवाद |
वादी | प्रतिवादी |
विकास | ह्रास |
विकीर्ण ( फैलना ) | संकीर्ण ( सिमटना ) / आकीर्ण |
विक्रय | क्रय |
विख्यात /ख्यात | कुख्यात |
विजय | पराजय |
विजित ( हारा हुआ ) | अविजित,विजेता |
विदाई | स्वागत |
विद्वान | मूर्ख |
विधि | निषेध |
विनीत | दुर्विनीत/उद्दंड |
विपत्ति | संपत्ति |
विपथ ( गलत रास्ता ) | सत्पथ |
विपदा | संपदा |
विपद् ( संकट ) | संपद् ( संपन्नता ) |
विपन्न ( गरीब ) | संपन्न |
विपुल | अल्प |
विभव | पराभव |
वियोग | संयोग |
विरक्त | आसक्त,अनुरक्त |
शांत | अशांत |
विरत | रत/निरत |
शायद | अवश्य/निश्चय |
विरल | सघन |
शाश्वत | क्षणिक |
विराम | अविराम |
शासक | शासित |
विलंब | अविलंब |
शिक्षित | अशिक्षित |
विलास | तपस्या |
शिख | नख |
विवादास्पद | निर्विवाद |
शिरोमणि | चरणधूलि |
विशिष्ट | सामान्य |
शिव | अशिव |
विशेष | साधारण |
शिष्ट | अशिष्ट |
विश्लेषण | संश्लेषण |
शीत | उष्ण/ताप |
विषाद | हर्ष/ आह्लाद |
शीर्ष | पाद/तल |
विसर्जन/ संग्रहण | आवाहन |
शुद्ध | अशुद्ध |
विस्तार | संक्षेप |
शुभ | अशुभ |
विस्तृत | संक्षिप्त |
शुक्ल | कृष्ण |
विस्मरण ( भुलाना ) | स्मरण |
शेष | अशेष |
विहित ( स्वीकार्य ) | निषिद्ध ( वर्जित ) |
शोक | हर्ष |
वृद्धि | क्षय |
शोषक | शोषित |
वृद्धीकरण | संक्षेपण |
शोषण | पोषण |
वृष्टि | अनावृष्टि |
श्याम | श्वेत |
वेदना | आनन्द |
श्यामल | गौर |
वैतनिक | अवैतनिक |
श्रव्य | अश्रव्य |
वैमनस्य ( बैर ) | सौमनस्य |
श्रीगणेश | इतिश्री |
वैयक्तिक | निर्वैयक्तिक |
श्रुत | अश्रुत |
श्रोता | वक्ता |
वैर | प्रीति |
श्लाघा ( प्रशंसा ) | निंदा |
व्यर्थ | अव्यर्थ/सफल |
श्लील | अश्लील |
व्यष्टि ( एक इकाई ) | समष्टि |
श्वास | उच्छ्वास |
श्वेत | श्याम |
संकल्प | विकल्प |
व्यास ( विस्तार ) | समास ( संक्षेप ) |
संकीर्ण | विस्तीर्ण |
व्यक्तिगत | सामाजिक |
संक्षिप्त | विस्तृत |
व्यक्ति | समाज |
संग | निस्संग/निःसंग . |
शकुन | अपशकुन |
संघटन | विघटन |
शठ ( दुष्ट ) | सज्जन |
संतोष | असंतोष /लोभ |
शयन | जागरण |
संधि | विच्छेद \ विग्रह |
संध्या | प्रातः |
संभव | असंभव |
संयुक्त | वियुक्त |
संलग्न | निल्ग्न /विलग्न ( अलग करना ) |
संश्लिष्ट ( मिला हुआ ) | विश्लिष्ट |
संश्लेषण | विश्लेषण |
संस्कार | विकार |
संस्कृति | विकृति |
सकाम | निष्काम |
सगुण | निर्गुण |
सघन | विरल ( बहुत कम ) |
सफल | असफल/विफल |
सजल | निर्जल |
सजीव | निर्जीव |
सत्कार | तिरस्कार |
सत्य | असत्य |
सत् | असत् |
सदाचार | कदाचार |
सदाचारी | दुराचारी |
सद्वृत्त ( अच्छी घटना ) | दुर्वृत्त ( बुरीघटना ) |
सधवा | विधवा |
सबल | निर्बल |
सम | विषम |
समष्टि | व्यष्टि |
समास | व्यास |
सम्मुख | विमुख |
सरल | कठिन/कुटिल/वक्र/ जटिल |
सर्द | गर्म |
सवर्णं | विवर्ण/ असवर्ण |
सविकार | निर्विकार |
सहमत | असहमत |
सहानुभूति | घृणा |
सहृदय | हृदयहीन |
साकार | निराकार |
सादर | निरादर |
साधर्म्य | वैधर्म्य |
साधु | असाधु |
सायास | अनायास |
सार्थक | निरर्थक |
साहचर्य ( साथ ) | पृथक्करण ( अलगाव ) |
सीत्कार ( अच्छे भाव की आवाज़ ) | चीत्कारं ( पीड़ा की आवाज़ ) |
सीमित | असीमित |
सुअवसर | कुअवसर |
सुकर्म | कुकर्म |
सुगंध | दुर्गंध |
सुगम | दुर्गम |
सुघड़ | फूहड़ |
सुधार | बिगाड़ |
सुप्रबंध | कुप्रबंध |
सुबुद्धि/सद्बुद्धि | दुर्बुद्धि |
सुबोध | दुर्बोध |
सुनीति | कुनीति |
सुमति | कुमति |
सुयोग | वियोग |
सुर | असुर |
सुरति | निरति |
सुरीति | कुरीति |
सुरीला | बेसुरा |
सुलभ | दुर्लभ |
सुशील | दुश्शील |
सूक्ष्म | स्थूल |
सृजन/सर्जन | विनाश/संहार |
सृष्टि | प्रलय |
सेव्य (स्वामी) | सेवक |
सौभाग्य | दुर्भाग्य |
स्थिर | अस्थिर,चंचल |
स्पष्ट | अस्पष्ट |
स्पृश्य | अस्पृश्य |
स्पृह ( इच्छा) | निस्पृह ( इच्छा रहित ) |
स्मरण | विस्मरण |
स्वकीया | परकीया |
स्वगत | प्रकट |
स्वजन | परिजन |
स्वजाति | विजाति |
स्वतंत्र | परतंत्र |
स्वस्थ | अस्वस्थ |
स्वार्थ | परमार्थ |
स्वार्थपरायण | स्वार्थविमुख |
स्वार्थी | निस्स्वार्थ/निःस्वार्थ |
स्वीकृत | अस्वीकृत |
हरा | सूखा |
हार | जीत |
हास | रुदन |
हिंसा | अहिंसा |
हित | अहित |
हेय ( त्यागने योग्य ) | प्रेय/ग्राह्य |
होनी | अनहोनी |
ह्रास | वृद्धि,विकास |
ह्रस्व | दीर्घ |