| शब्द | विलोम |
|---|---|
| अंगीकार /स्वीकार | अस्वीकार |
| अघ ( पाप ) | अनघ ( पवित्र ) |
| अंतरंग | बहिरंग |
| अचर | चर |
| अचेत/अचेतन | सचेत,चेतन |
| अंतर्गत | बहिर्गत |
| अजेय | जेय |
| अंतर्द्वंद्व | बहिर्द्वंद्व |
| अज्ञ | विज्ञ/प्रज्ञ/सर्वज्ञ |
| अंतर्नाद | बहिर्नाद |
| अंदरूनी | बाहरी |
| अतल | वितल |
| अंधकार | प्रकाश/आलोक |
| अति | अल्प |
| अकर्मक | सकर्मक |
| अतिकाय ( बड़ा शरीर ) | कृशकाय,लघुकाय |
| अकर्मण्य | कर्मण्य,कर्मठ |
| अकाम | निष्काम,सकाम |
| अतिथि | आतिथेय |
| अकाल | सुकाल |
| अकेला | साथ |
| अतिवृष्टि | अनावृष्टि ( अनावर्षण ) |
| अक्षम | सक्षम |
| अगम | गम,सुगम |
| अग्नि | जल |
| अतुकांत | तुकांत |
| अग्र | पश्च,पश्चात् |
| अग्रज | अनुज |
| अत्रत्य ( यहाँ का ) | तत्रत्य ( वहाँ का ) |
| अथ | इति |
| अदोष | सदोष |
| अद्यतन | पुरातन / अनद्यतन |
| अधम | श्रेष्ठ,उत्तम |
| अधिक | न्यून,कम |
| अधिकांश | अल्पांश |
| अधिकार | अनधिकार |
| अधिकृत | अनधिकृत |
| अधीर | धीर |
| अधूरा | पूरा |
| अनंत | अंत |
| अनहोनी | होनी |
| अनाथ | सनाथ |
| अनाहूत ( बिना बुलाया ) | आहूत |
| अनित्य | नित्य |
| अनिवार्य | ऐच्छिक/वैकल्पिक |
| अनुकूल | प्रतिकूल |
| अनुग्रह | दंड/कोप |
| अनुनासिक | निरनुनासिक |
| अनुमोदन | विरोध |
| अनुयायी | विरोधी |
| अनुरक्त | विरक्त |
| अनुराग | द्वेष,विराग |
| अनुरूप | प्रतिरूप |
| अनुलोम ( ऊपर से नीचे ) | प्रतिलोम / विलोम ( नीचे से ऊपर ) |
| अनुशासन | अननुशासन |
| अनेक | एक |
| अनेकेश्वरवादी | एकेश्वरबादी |
| अनैक्य | ऐक्य ( एकता ) |
| अपकार | उपकार |
| अपचय ( हानि ) | उपचय ( वृद्धि ) |
| अपमान | सम्मान |
| अपयश | सुयश ( यश ) |
| अपराध | निरपराध |
| अपेक्षा | उपेक्षा |
| अपेक्षित | अनपेक्षित/उपेक्षित |
| अप्रत्यक्ष | प्रत्यक्ष |
| अभिज्ञ | अनभिज्ञ/अज्ञ |
| अभिमुख | पराङ्मुख |
| अभिमुख | विमुख |
| अभियुक्त | अभियोगी |
| अभिशाप | वरदान |
| अभ्यंतर | बाह्य |
| अभ्यस्त | अनभ्यस्त |
| अमर | मर्त्य |
| अमावस्या | पूर्णिमा |
| अमीर | ग़रीब |
| अमृत | विष |
| अरुचि | सुरुचि |
| अर्जन ( प्राप्त करना ) | वर्जन ( त्याग ) |
| अर्थ | अनर्थ |
| अर्पण | ग्रहण |
| अर्पित | गृहीत |
| अर्वाचीन ( नया ) | प्राचीन ( पुराना ) |
| अलभ्य | लभ्य/प्राप्य |
| अल्प | अति,महा,बहु,प्रचुर,अधिक |
| अल्पज्ञ | बहुज्ञ |
| अल्पप्राण | महाप्राण |
| अल्पसंख्यक | बहुसंख्यक |
| अल्पायु | दीर्घायु /चिरायु |
| अवकाश | अनवकाश,व्यस्तता |
| अवतल | उत्तल |
| अवनत ( नीचा ) | उन्नत ( ऊँचा ) |
| अवनति ( पतन ) | उन्नति |
| अवनि | अंबर |
| अवर ( छोटा ) | प्रवर ( बड़ा ) |
| अवरोध ( रुकावट ) | अनवरोध |
| अवलम्ब | निरवलंब |
| अवशेष ( बचा हुआ ) | निःशेष ( पूर्ण ) |
| अवश्य | संभवतः |
| अवसाद ( दुःख ) | प्रफुल्लता |
| असीम | ससीम |
| असूया | अनसूया |
| अस्त | उदय |
| अस्तेय ( चोरी न करना ) | स्तेय ( चोरी ) |
| अस्त्रीकरण | निरस्त्रीकरण |
| आकर्षण | विकर्षण,अनाकर्षण,अपकर्षण |
| आकांक्षा | अनाकांक्षा |
| आकाश | पाताल |
| आकुंचन ( सिकुड़ना ) | प्रसारण |
| आक्रमण | प्रतिरक्षा |
| आक्रांत ( जिस पर आक्रमण हुआ ) | अनाक्रांत/आक्रांता |
| आगत | अनागत |
| आगमन | निर्गमन |
| आगामी | विगत |
| आग्रह | दुराग्रह |
| आचार | अनाचार |
| आच्छादित | अनाच्छादित |
| आज्ञाकारी | अनाज्ञाकारी |
| आज्ञापालन | अवज्ञा |
| आज़ादी | गुलामी |
| आडंबर | सादगी |
| आडंबरयुक्त | आडंबरहीन |
| आतुर | अनातुर |
| आत्मनिर्भर | अनुजीवी,परजीबी |
| आदर | निरादर |
| आदान | प्रदान |
| आदि | अंत |
| आदृत ( सम्माननीय ) | अनादृत,निरादृत,तिरस्कृत |
| आधार | निरधार |
| आधुनिक | प्राचीन |
| आनंद | विषाद,शोक |
| आनंदमय | विषादपूर्ण , शोकमग्न |
| आमिष ( सामिष ) | निरामिष ( शाकाहारी ) |
| आमिषभोजी ( मांसाहारी ) | निरामिषभोजी |
| आयात | निर्यात |
| आरंभ | अंत ( समापन ) |
| आरूढ़ ( संवार ) | अनारूढ़ |
| आरोह | अवरोह |
| आर्द्र ( गीला ) | शुष्क,अनार्द्र |
| आर्ष ( वैदिक ) | अनार्ष |
| आलसी | कर्मठ,कर्मण्य |
| आवर्तक | अनावर्तक |
| आवर्तन | प्रत्यावर्तन |
| आवश्यक | अनावश्यक |
| आवास | प्रवास |
| आविर्भाव | तिरोभाव ( लोप ) |
| आविर्भूत | तिरोभूत/तिरोहित |
| आवृत ( ढका हुआ ) | अनावृत |
| आशा | निराशा |
| आशिष् | अभिशाप,शाप |
| आशीर्वाद | अभिशाप |
| आश्रित | निराश्रित |
| आसक्त | अनासक्त |
| आस्था | अनास्था |
| आह्लाद ( प्रसन्नता ) | विषाद ( दुःख ) |
| आह्वान | विसर्जन |
| इच्छा | अनिच्छा |
| इति ( समाप्ति ) | अथ ( प्रारभ ) |
| इष्ट | अनिष्ट |
| इह ( यहाँ का ) | पर ( अन्यत्र का ) |
| इहलोक | परलोक |
| ईप्सित ( इच्छित ) | अनीप्सित |
| ईमानदार | बेईमान |
| ईश्वर | अनीश्वर |
| ईषत् ( कम ) | अलम् ( पर्याप्त ) |
| ईर्ष्या | प्रेम |
| ईहा ( इच्छा ) | अनीहा ( अनिच्छा ) |
| उऋण ( ऋणमुक्त ) | ऋणी |
| उग्र | सौम्य |
| उचित | अनुचित |
| उत्कर्ष | अपकर्ष |
| उत्कृष्ट | निकृष्ट |
| उत्खनन ( खुदाई ) | निखनन ( गाड़ना ) |
| उत्तम | अधम |
| उत्तमर्ण ( ऋणदाता ) | अधमर्ण ( ऋणी ) |
| उत्तरायण ( सूर्य का उत्तर की ओर होना ) | दक्षिणायन |
| उत्तीर्ण | अनुत्तीर्ण |
| उत्थान | पतन |
| उत्पतन ( ऊपर उठना ) | निपतन ( नीचे गिरना ) |
| उत्पत्ति | विनाश |
| उत्साह | निरुत्साह |
| उदयाचल | अस्ताचल |
| उदात्त ( ऊँचा ) | अनुदात्त |
| उदार | कृपण ( कंजूस/ अनुदार ) |
| उदीची ( उत्तरी ) | अवाची ( दक्षिण दिशा ) |
| उद्घाटन | समापन |
| उद्धत | विनीत |
| उन्नति | अवनति |
| उन्मीलन ( खिलना ) | निमीलन |
| उन्मुख | विमुख |
| उन्मूलन ( उखाड़ना ) | स्थापन /रोपण |
| उपकार | अपकार |
| उपचार | अपचार |
| उपजाऊ | बंजर |
| उपजीव्य ( दूसरे को जिलाने वाला ) | उपजीवी ( दूसरे पर जीनेवाला ) |
| उपत्यका ( पहाड़ के नीचे की समतल ज़मीन ) | अधित्यका ( पहाड़ के ऊपरकी समतल ज़मीन ) |
| उपमेय | अनुपमेय/उपमान |
| उपयुक्त | अनुपयुक्त |
| उपरितन ( ऊपर स्थित ) | अधस्तन ( नीचे स्थित ) |
| उपर्युक्त | अधोलिखित ( नीचे लिखा हुआ ) |
| उपार्जित ( प्रयत्न से प्राप्त ) | स्वयंप्राप्त ( बिनाप्रयत्न के अपने आप मिल जाए ) |
| उभरा | धँसा |
| उर्वर ( उपजाऊ ) | ऊसर,बंजर,अनुर्वर |
| उष्ण | शीत |
| ऊर्ध्व | अध/अधर |
| ऊर्ध्वगामी | अधोगामी |
| ऊर्ध्वमुख ( ऊपर मुख किए हुए ) | अवाङमुख ( नीचे की ओर मुख ) |
| ऋजु | वक्र |
| ऋणात्मक | धनात्मक |
| ऋत ( सत्य ) | अनृत ( असत्य ) |
| ऋजुता ( सरलता ) | वक्रता ( बाँकपन ) |
| एक | अनेक |
| एकत्र | विकीर्ण ( फैलना ) |
| एकल | सकल |
| एकांत | अनेकांत |
| एकाकी | समग्र |
| एकाग्र | चंचल |
| एड़ी | चोटी |
| ऐतिहासिक | अनैतिहासिक |
| ऐक्य | अनैक्य |
| ऐश्वर्य | अनैश्वर्य |
| ऐहिक | पारलौकिक |
| ओजस्वी/ तेजस्वी | निस्तेज |
| औचित्य | अनौचित्य |
| औदार्य | अनौदार्य |
| औपचारिक | अनौपचारिक |
| कटु | मधुर |
| कड़वा | मीठा |
| कदाचार | सदाचार |
| कमी | बेसी/ बाहुल्य |
| कर्कशा ( भद्दे ढंग से बोलनेवाली ) | सुशीला ( मधुरभाषिणी ) |
| कर्ता | अकर्ता |
| कलंकित | निष्कलंक |
| कलुषित | निष्कलुष |
| कल्पना | यथार्थ |
| कल्याण | अकल्याण |
| कापुरुष | पुरुषार्थी |
| कायर | शूरवीर / साहसी |
| कारण | अकारण |
| कार्य | अकार्य |
| काला | गोरा/सफेद |
| कीर्ति | अपकीर्ति |
| कुकृति | सुकृति |
| कुटिल | सरल |
| कुत्सा ( निंदा ) | प्रशंसा |
| कुपथ | सुपथ |
| कुबुद्धि | सुबुद्धि |
| कुमार्ग | सुमार्ग |
| कुलटा | पतिव्रता/सती |
| कुलभूषण | कुलदूषण |
| कुलीन | अकुलीन |
| कृतज्ञ ( एहसानमंद ) | कृतघ्न,अकृतज्ञ ( एहसान फ़रामोश ) |
| कृत्रिम | प्राकृतिक / अकृत्रिम |
| कृपा | कोप |
| कृश | पुष्ट/स्थूल |
| कृष्ण | शुक्ल/धवल |
| कोप | कृपा/ अनुग्रह |
| कोमल | कठोर |
| क्रम | व्यतिक्रम |
| क्रय | विक्रय |
| क्रिया | प्रतिक्रिया |
| क्रूर | अक्रूर/सदय |
| क्रोध | क्षमा |
| क्षणिक | शाश्वत |
| क्षम ( समर्थ ) | अक्षम ( असमर्थ ) |
| क्षमा | दंड |
| क्षर | अक्षर |
| क्षुद्र ( छोटा ) | महान्,विराट |
| क़सूर | बेक़सूर |
| क़ानूनी | ग़ैर क़ानूनी |
| खंडन | मंडन |
| खगोल | भूगोल |
| खरा | खोटा |
| खल | सज्जन,साधु |
| खाद्य | अखाद्य |
| खिलना | मुरझाना |
| खीजना | रीझना ( प्रसन्न ) |
| खेद | प्रसन्नता |
| ख़रीद | बिक्री /फरोख़्त |
| ख़र्च | आमदनी |
| ख़ास | आम |
| खुशबू | बदबू |
| गंभीर | चंचल |
| गगन | पृथ्वी |
| गणतंत्र | राजतंत्र |
| गत | आगत |
| गमन | आगमन |
| गम्य | अगम्य |
| गरल | सुधा/ अमृत |
| गरिमा ( बड़प्पन ) | लघिमा ( छोरापन ) |
| गहरा | उथला |
| गाढ़ा | पतला |
| गुण | अवगुण |
| गुप्त | प्रकट |
| गुरु | लघु |
| गृहस्थ | सन्न्यासी |
| गेय | अगेय |
| गोचर | अगोचर |
| गौण | प्रमुख |
| गौरव | लाघव |
| ग्रस्त | मुक्त |
| ग्रामीण | नागरिक |
| ग्राम्य | नागर |
| ग्राह्य ( ग्रहण करने योग्य ) | त्याज्य,अग्राह्य |
| घटित | अघटित |
| घना | छितरा/बिखरा |
| घर | बाहर/बेघर |
| घाटा | मुनाफ़ा |
| घात | प्रतिघात |
| घोष | अघोष |
| फल | निष्फल |
| फूल | काँटा |
| फैलना | सिकुड़ना |
| चंचल | स्थिर |
| चतुर | मूढ़ |
| चपल | गंभीर |
| चर | अचर |
| चल | अचल |
| चिंतामुक्त | चिंताग्रस्त |
| चिंतित | निश्चिंत |
| चिकना | खुरदरा |
| चिर | अचिर |
| चिरंतन | क्षणिक,नश्वर |
| चेतना | मूर्च्छा |
| चोर | साहूकार |
| छद्म | व्यक्त |
| छली | निश्छल |
| छूत | अछूत |
| जंगम | स्थावर / जड़ |
| जंगली | घरेलू/पालतू |
| जटिल | सरल |
| जड़ | चेतन |
| जन्म | मरण |
| जय | पराजय |
| जल | थल |
| जागरण | निद्रा |
| जाग्रत | सुषुप्त/सुप्त |
| जातीय | विजातीय |
| जीवन | मरण |
| जेय ( जीते जाने योग्य ) | अजेय |
| ज्ञात | अज्ञात |
| ज्ञान | अज्ञान |
| ज्ञेय | अज्ञेय |
| ज्येष्ठ | लघु |
| ज्योति | तिमिर ( अंधकार ) |
| ज्योत्स्ना ( चाँदनी ) | तमिस्रा ( अंधेरीरात ) |
| ज्चार | भाटा |
| झगड़ालू | शान्त |
| झीना | गाढ़ा |
| झोपड़ी | महल |
| टकैत | निर्धनं |
| टूटना | जुड़ना |
| टोटा | नफ़ा/फ़ायदा |
| ठिगना | लंबा |
| ठोस | तरल |
| ठौर | कुठौर |
| ढीठ | संकोची |
| ढुलमुल | दृढ़ |
| तटस्थ | मध्यस्थ |
| तमसं ( निम्न कोटि की प्रवृत्ति ) | सत्व ( उच्चकोटि की प्रवृत्ति ) |
| तरंगित | निस्तरग |
| तरुण | वृद्ध |
| ताज़ा | बासी |
| तामसिक | सात्विक |
| तारुण्य | वार्धक्य ( बुढ़ापा ) |
| तिक्त ( कड़वा ) | मधुर |
| तिमिर | प्रकाश |
| तुकांत | अतुकांत |
| तुच्छ | महान |
| तुलनीय | अतुलनीय |
| तृष्णा | वितृष्णा |
| तृप्त | अतृप्त |
| तृष्णा ( इच्छा ) | वितृष्णा ( अनिच्छा ) |
| तेजस्वी | निस्तेज |
| त्यक्त | गृहीत ( ग्रहण किया हुआ ) |
| त्याग | ग्रहण |
| थल | जल |
| थोक | फुटकर /खुदरा |
| दंड | पुरस्कार |
| दक्षिण | वाम,उत्तर |
| दम्भी | विनम्र |
| दया | क्रूरता/निर्ममता |
| दयालु | निर्दय |
| दरिद्र/निर्धन | धनी/संपन्न |
| दाख़िल | ख़ारिज |
| दाता | सूम |
| दानव | देव |
| दानी | कृपण/कंजूस |
| दास | स्वामी |
| दिवा | रात्रि |
| दिव्य | अदिव्य |
| दीर्घ | ह्रस्व,लघु |
| दुराचारी | सदाचारी |
| दुराशय ( बुरा सोच ) | सदाशय |
| दुरुपयोग | सदुपयोग |
| दुर्जन | सज्जन |
| दुर्दिन | सुदिन |
| दुर्देव | सौभाग्य |
| दुर्बल | सबल |
| दुर्बुद्धि | सुबुद्धि |
| दुष्कर | सुकर |
| दुष्ट | भद्र, भला |
| दुष्प्राप्य | सुप्राप्य |
| दूषित | स्वच्छ |
| देय | अदेय |
| देव | दैत्य /दानव |
| देवी | मानुषी |
| देह | विदेह |
| दैवी | आसुरी |
| दोष | गुण |
| द्वंद्व | निर्द्वंद्व |
| द्वैत | अद्वैत |
| धनाढ्य | निर्धन |
| धर्म | अधर्म/पाप |
| धारण | परित्याग |
| धीर | अधीर |
| धूमिल | उज्ज्वल |
| धृष्ट | विनयशील,विनीत |
| ध्वंस \ नाश | निर्माण |
| नक़द | उधार |
| नख | शिख |
| नत | उन्नत |
| नमकहराम | नमकहलाल |
| नरक | स्वर्ग |
| नवीन | प्राचीन |
| नश्वर | अनश्वर /शाश्वत |
| नादान | समझदार |
| नाम | अनाम |
| नायक | खलनायक |
| नाश / ध्वंस | निर्माण |
| नास्तिक | आस्तिक |
| निःस्वार्थ | स्वार्थी |
| निंदा | स्तुति |
| निंद्य | अनिंद्य |
| निकट | दूर |
| निडर | डरपोक |
| नित्य | अनित्य |
| निद्रा | जागरण |
| निमीलन ( बंदहोना ) | उन्मीलन ( खुलना ) |
| नियमित | अनियमित |
| निरंतन | नश्वर |
| निरक्षर | साक्षर |
| निरपेक्ष | सापेक्ष |
| निरर्थक | सार्थक |
| निरस्त्र | सशस्त्र |
| निराकार | साकार |
| निरामिष | सामिष |
| निर्गुण | सगुण |
| निर्दय | सदय |
| निर्मल | मलिन |
| निर्यात | आयात |
| निर्लज्ज | सलज्ज |
| निश्चय | अनिश्चय/संदेह |
| निश्चल | चंचल |
| निषिद्ध | विहित ( उचित ) |
| निष्काम | सकाम |
| निष्क्रिय | सक्रिय |
| निष्फल | सफल |
| नीरस | सरस |
| नूतन | पुरातन |
| नेक ( अच्छा ) | बद ( चुरा ) |
| नेकी | बदी |
| नैतिक | अनैतिक |
| नैसर्गिक ( प्राकृतिक ) | कृत्रिम |
| न्यूनतम | अधिकतम |
| पंडित | मूर्ख |
| पठित | अपठित |
| पतन | उत्थान |
| पतित | पुण्यात्मा |
| पतिव्रता | कुलटा |
| पदारूढ़ | पदच्युत |
| पदोन्नत | पदावनत |
| पर | अपर |
| परकीय | स्वकीय |
| परतंत्र | स्वतंत्र |
| परमार्थ /परार्थ | स्वार्थ |
| परवर्ती ( बादवाला ) | पूर्ववर्ती |
| परा | अपरा |
| पराधीन | स्वाधीन |
| परितोष | दंड |
| परिहार्य | अपरिहार्य |
| परुष/कठोर | कोमल |
| पर्णकुटी | प्रासाद |
| पवित्र | अपवित्र |
| पशुता | मनुष्यता |
| पश्चात् | पूर्व |
| पाठ्य | अपाठ्य |
| पात्र | अपात्र |
| पार | अपार |
| पालक | घातक |
| पाशविक | मानवी |
| पाश्चात्य | पौरस्त्य \ पौर्वात्य |
| पुरस्कार | दंड |
| पुरातन | अधुनातन,नवीन,नूतन |
| पुरोगामी | पश्चगामी |
| पूष्ट | क्षीण,अपुष्ट, |
| पूर्ण | अपूर्ण |
| पूर्ववर्ती | परवर्ती |
| पूर्वाह्न | अपराह्न |
| पेय | अपेय |
| पैना | भोथरा |
| प्रकाश | अंधकार |
| प्रकृति | पुरुष |
| प्रगति ( उन्नति ) | अवनति |
| प्रच्छन्न | प्रकट ( छिपा हुआ ) |
| प्रजा | राजा |
| प्रजातंत्र | राजतंत्र |
| प्रज्ञ/विज्ञ | अज्ञ |
| प्रज्ञावान | प्रज्ञाहीन |
| प्रतीची ( पश्चिमी ) | प्राची ( पूर्वी ) |
| प्रत्यक्ष | परोक्ष |
| प्रदोष ( शाम ) | प्रत्यूष ( सुबह ) |
| प्रधान | गौण |
| प्रभु ( स्वामी ) | भृत्य ( सेवक ) |
| प्रमुख | सामान्य |
| प्रलय | सृष्टि |
| प्रवृत्ति | निवृत्ति |
| प्रवेश | निर्गम |
| प्रसन्न | अप्रसन्न |
| प्रसारण | संकुचन |
| प्रसिद्ध | अप्रसिद्ध |
| प्राणपद ( प्राण प्रदान करने वाला ) | प्राणहर |
| प्रातः | सायं |
| प्रारब्ध ( पिछले जन्म के कर्म ) | पौरुष ( इस जन्मके कर्म ) |
| प्रीति | बैर |
| प्रेम | घृणा |
| बंजर | उर्वर |
| बंधन | मुक्ति |
| बंध्या | उर्वरा |
| बढ़िया | घटिया |
| बद | नेक |
| बद्ध | मुक्त |
| बर्बर | सभ्य |
| बलवान | निर्बल |
| बच्चा | बूढ़ा |
| बहादुर | डरपोक |
| बहिष्कार | स्वीकार |
| बहुतायत | कमी |
| बाढ़ | सूखा |
| बुराई | भलाई/अच्छाई |
| बैर | प्रीति |
| भक्ष्य ( खाने योग्य ) | अभक्ष्य |
| भद्र | अभद्र/दुष्ट |
| भय | साहस/अभय |
| भाग्य | दुर्भाग्य |
| भारी | हल्का |
| भाव | अभाव |
| भावी | अतीत |
| भिखारी | अमीर |
| भीड़ | एकांत,छीड़ |
| भीत ( डरा हुआ ) | निर्भय,अभीत,निर्भीक |
| भीरु ( डरपोक ) | साहसी,निर्भीक,निडर |
| भीषण ( भयंकर ) | सौम्य |
| भूत | भविष्य |
| भूषण | दूषण |
| भेद | अभेद |
| भोगी | योगी |
| भोज्य | अभोज्य |
| भोला | चालाक |
| भौतिक | आध्यात्मिक |
| भ्रांत | निभ्रांत |
| मँहगा | सस्ता |
| मंगल | अमंगल |
| मंडन ( समर्थन ) _ | खंडन |
| मंद | तीव्र /अमंद/तेज |
| मग्न | दुखी |
| मत | विमत |
| मतैक्य | मतवैभिन्नय/मतभेद |
| मनुज | दनुज |
| मनुष्यता | पशुता |
| ममता | निष्ठुरता |
| मर्त्य ( मरने योग्य ) | अमर्त्य,अमर |
| मलिन | निर्मल |
| मसृण | रुक्ष |
| महात्मा | दुरात्मा |
| महायोगी | महाभोगी |
| महीन | मोटा |
| मान | अपमान |
| मानव ( मनुष्य ) | दानव,पशु |
| मानवता ( किसी की मदद करने की वृत्ति ) | नृशंसता ( किसी को मार देने कीवृत्ति ) |
| मानवीय | अमानवीय |
| मान्य | अमान्य |
| मित ( सीमित ) | अपरिमित,अमित |
| मितव्यय | अपव्यय |
| मितव्ययी | अपव्ययी |
| मित्र | शत्रु |
| मिथ्या | सत्य |
| मिलन/मिलना | विछोह/बिछुड़ना |
| मिष्ट | कटु |
| मुक्त | बद्ध ( बंधा हुआ ) |
| मुख | पृष्ठ / प्रतिमुख / विमुख |
| मुख्य | गौण |
| मुनाफ़ा | नुक़सान |
| मुसीबत | आराम |
| मुस्कान | रुदन |
| मूक | वाचाल |
| मूल्यवान | मूल्यहीन |
| मृत | जीवित |
| मृदु | कठोर |
| मेहनती | आलसी |
| मेहमान | मेज़बान/आतिथेय |
| मोटा | पतला |
| मौखिक | लिखित |
| यथार्थ | आदर्श/कल्पित |
| यातना ( पीड़ा देना ) | सेवा |
| युगल | एकल |
| युक्त | अयुक्त |
| युद्ध | शांति |
| युवा | वृद्ध |
| योग | वियोग |
| योगी | भोगी |
| योग्य | अयोग्य |
| यौवन | बुढ़ापा/वार्धक्य |
| रंक | राजा |
| रक्षक | भक्षक/घातक |
| रचना | ध्वंस/विनाश |
| रत | विरत |
| राका ( चाँदनी रात ) | कुहू ( काली रत ) |
| राक्षस | देवता |
| राग | द्वेष,विराग |
| राष्ट्रप्रेम | राष्ट्रद्रोह |
| रिक्त | पूर्ण |
| रिपु ( दुश्मन ) | मित्र |
| रीता ( खाली ) | भरा |
| रुग्ण | स्वस्थ |
| रुदन | हास्य |
| रूढ़िवादी | स्वच्छंदवादी |
| रोगी ( रूग्ण ) | स्वस्थ/नीरोग |
| रोगी | नीरोग |
| लंबा | चौड़ा |
| लघु | दीर्घ |
| लचीला | कठोर |
| लभ्य | अलभ्य |
| ललित,सुरूप | कुरूप |
| लाघव | गौरव |
| लाभ | हानि |
| लिखित | अलिखित/मौखिक |
| लिप्त | निर्लिप्त |
| लेशमात्र ( अल्प ) | प्रचुर ( बहुत ) |
| लोक | परलोक |
| लोभी | निर्लोभ |
| लौकिक | अलौकिक |
| वर | वधू |
| वरिष्ठ/ज्येष्ठ | कनिष्ठ |
| वाग्मी ( बोलने में कुशल ) | मितभाषी |
| वाद | विवाद |
| वादी | प्रतिवादी |
| विकास | ह्रास |
| विकीर्ण ( फैलना ) | संकीर्ण ( सिमटना ) / आकीर्ण |
| विक्रय | क्रय |
| विख्यात /ख्यात | कुख्यात |
| विजय | पराजय |
| विजित ( हारा हुआ ) | अविजित,विजेता |
| विदाई | स्वागत |
| विद्वान | मूर्ख |
| विधि | निषेध |
| विनीत | दुर्विनीत/उद्दंड |
| विपत्ति | संपत्ति |
| विपथ ( गलत रास्ता ) | सत्पथ |
| विपदा | संपदा |
| विपद् ( संकट ) | संपद् ( संपन्नता ) |
| विपन्न ( गरीब ) | संपन्न |
| विपुल | अल्प |
| विभव | पराभव |
| वियोग | संयोग |
| विरक्त | आसक्त,अनुरक्त |
| शांत | अशांत |
| विरत | रत/निरत |
| शायद | अवश्य/निश्चय |
| विरल | सघन |
| शाश्वत | क्षणिक |
| विराम | अविराम |
| शासक | शासित |
| विलंब | अविलंब |
| शिक्षित | अशिक्षित |
| विलास | तपस्या |
| शिख | नख |
| विवादास्पद | निर्विवाद |
| शिरोमणि | चरणधूलि |
| विशिष्ट | सामान्य |
| शिव | अशिव |
| विशेष | साधारण |
| शिष्ट | अशिष्ट |
| विश्लेषण | संश्लेषण |
| शीत | उष्ण/ताप |
| विषाद | हर्ष/ आह्लाद |
| शीर्ष | पाद/तल |
| विसर्जन/ संग्रहण | आवाहन |
| शुद्ध | अशुद्ध |
| विस्तार | संक्षेप |
| शुभ | अशुभ |
| विस्तृत | संक्षिप्त |
| शुक्ल | कृष्ण |
| विस्मरण ( भुलाना ) | स्मरण |
| शेष | अशेष |
| विहित ( स्वीकार्य ) | निषिद्ध ( वर्जित ) |
| शोक | हर्ष |
| वृद्धि | क्षय |
| शोषक | शोषित |
| वृद्धीकरण | संक्षेपण |
| शोषण | पोषण |
| वृष्टि | अनावृष्टि |
| श्याम | श्वेत |
| वेदना | आनन्द |
| श्यामल | गौर |
| वैतनिक | अवैतनिक |
| श्रव्य | अश्रव्य |
| वैमनस्य ( बैर ) | सौमनस्य |
| श्रीगणेश | इतिश्री |
| वैयक्तिक | निर्वैयक्तिक |
| श्रुत | अश्रुत |
| श्रोता | वक्ता |
| वैर | प्रीति |
| श्लाघा ( प्रशंसा ) | निंदा |
| व्यर्थ | अव्यर्थ/सफल |
| श्लील | अश्लील |
| व्यष्टि ( एक इकाई ) | समष्टि |
| श्वास | उच्छ्वास |
| श्वेत | श्याम |
| संकल्प | विकल्प |
| व्यास ( विस्तार ) | समास ( संक्षेप ) |
| संकीर्ण | विस्तीर्ण |
| व्यक्तिगत | सामाजिक |
| संक्षिप्त | विस्तृत |
| व्यक्ति | समाज |
| संग | निस्संग/निःसंग . |
| शकुन | अपशकुन |
| संघटन | विघटन |
| शठ ( दुष्ट ) | सज्जन |
| संतोष | असंतोष /लोभ |
| शयन | जागरण |
| संधि | विच्छेद \ विग्रह |
| संध्या | प्रातः |
| संभव | असंभव |
| संयुक्त | वियुक्त |
| संलग्न | निल्ग्न /विलग्न ( अलग करना ) |
| संश्लिष्ट ( मिला हुआ ) | विश्लिष्ट |
| संश्लेषण | विश्लेषण |
| संस्कार | विकार |
| संस्कृति | विकृति |
| सकाम | निष्काम |
| सगुण | निर्गुण |
| सघन | विरल ( बहुत कम ) |
| सफल | असफल/विफल |
| सजल | निर्जल |
| सजीव | निर्जीव |
| सत्कार | तिरस्कार |
| सत्य | असत्य |
| सत् | असत् |
| सदाचार | कदाचार |
| सदाचारी | दुराचारी |
| सद्वृत्त ( अच्छी घटना ) | दुर्वृत्त ( बुरीघटना ) |
| सधवा | विधवा |
| सबल | निर्बल |
| सम | विषम |
| समष्टि | व्यष्टि |
| समास | व्यास |
| सम्मुख | विमुख |
| सरल | कठिन/कुटिल/वक्र/ जटिल |
| सर्द | गर्म |
| सवर्णं | विवर्ण/ असवर्ण |
| सविकार | निर्विकार |
| सहमत | असहमत |
| सहानुभूति | घृणा |
| सहृदय | हृदयहीन |
| साकार | निराकार |
| सादर | निरादर |
| साधर्म्य | वैधर्म्य |
| साधु | असाधु |
| सायास | अनायास |
| सार्थक | निरर्थक |
| साहचर्य ( साथ ) | पृथक्करण ( अलगाव ) |
| सीत्कार ( अच्छे भाव की आवाज़ ) | चीत्कारं ( पीड़ा की आवाज़ ) |
| सीमित | असीमित |
| सुअवसर | कुअवसर |
| सुकर्म | कुकर्म |
| सुगंध | दुर्गंध |
| सुगम | दुर्गम |
| सुघड़ | फूहड़ |
| सुधार | बिगाड़ |
| सुप्रबंध | कुप्रबंध |
| सुबुद्धि/सद्बुद्धि | दुर्बुद्धि |
| सुबोध | दुर्बोध |
| सुनीति | कुनीति |
| सुमति | कुमति |
| सुयोग | वियोग |
| सुर | असुर |
| सुरति | निरति |
| सुरीति | कुरीति |
| सुरीला | बेसुरा |
| सुलभ | दुर्लभ |
| सुशील | दुश्शील |
| सूक्ष्म | स्थूल |
| सृजन/सर्जन | विनाश/संहार |
| सृष्टि | प्रलय |
| सेव्य (स्वामी) | सेवक |
| सौभाग्य | दुर्भाग्य |
| स्थिर | अस्थिर,चंचल |
| स्पष्ट | अस्पष्ट |
| स्पृश्य | अस्पृश्य |
| स्पृह ( इच्छा) | निस्पृह ( इच्छा रहित ) |
| स्मरण | विस्मरण |
| स्वकीया | परकीया |
| स्वगत | प्रकट |
| स्वजन | परिजन |
| स्वजाति | विजाति |
| स्वतंत्र | परतंत्र |
| स्वस्थ | अस्वस्थ |
| स्वार्थ | परमार्थ |
| स्वार्थपरायण | स्वार्थविमुख |
| स्वार्थी | निस्स्वार्थ/निःस्वार्थ |
| स्वीकृत | अस्वीकृत |
| हरा | सूखा |
| हार | जीत |
| हास | रुदन |
| हिंसा | अहिंसा |
| हित | अहित |
| हेय ( त्यागने योग्य ) | प्रेय/ग्राह्य |
| होनी | अनहोनी |
| ह्रास | वृद्धि,विकास |
| ह्रस्व | दीर्घ |